Jevreji su se u tadašnji Petrovaradinski Šanac doseljavali iz severnih i zapadnih pokrajina austrijskog carstva, naročito posle naredbe austrijskog cara Karla III iz 1726., kojom je Jevrejima u Austriji pravo na sklapanje braka ograničeno na samo jednog člana u svakoj porodici. Tada su mnogi mladi Jevreji i Jevrejke napustili svoje domove i doselili se u slabo naseljene i slabije kontrolisane južne krajeve. Petrovaradinski Šanac ih je primio jer je bio tolerantniji od mnogih većih gradova Monarhije. Godine 1729. odobrena su pravila jevrejskog religiozno-dobrotvornog društva «Hevra kadiša» (aramejski: Sveto društvo), koje je imalo zadatak da se brine o lekarima, babicama, lekovima, obilasku bolesnika, siromašnima, te o sahranjivanju mrtvih i održavanju groblja. Posle pada Beograda u turske ruke 1739. godine došlo je do seobe većeg broja Jevreja iz Beograda, između ostalog, i u Petrovaradinski Šanac. 1. februara 1748, grad je proglašen slobodnim kraljevskim gradom. Dobio je novo ime Neoplanta, Neusatz, Novi Sad, Ujvidek. Jevreji su dobili rok za prodaju kuća, i naseljenje na određeno mesto, u Jevrejsku (Osiječku) ulicu gde je osnovan jevrejski kvart (geto). Godine 1749, odobreno je osnivanje Jevrejske opštine kao zvanične administrativno-upravne i verske organizacije Jevreja u gradu, na čelu sa sudijom. Te godine Novi Sad je imao 4 620 stanovnika, od kojih su 100 bili Jevreji. Zajedno sa gradom razvija se i jevrejska zajednica. Godine 1905. izgrađena je nova kapela na jevrejskom groblju a od 1906. do 1909. izgrađena je nova, peta po redu, monumentalna sinagoga zajedno sa novom jevrejskom osnovnom školom i zgradom za opštinske službenike. Gradi se Jevrejski kulturni dom, Jevrejsko utočište za stare i siročad, osniva se sportski klub «Juda Makabi» sa više sekcija, pevačka društva «Hazemer» i «Hašira», izlazi više jevrejskih nedeljnih novina i časopisa, osniva se jevrejsko zabavište i privatne škole, ima mnogo nastavnika muzike i stranih jezika, nastupa Jevrejski kamerni orkestar. Uredbama iz 1940. godine je ograničen rad Jevreja trgovaca hranom i ograničen upis jevrejskim učenicima i studentima u odgovarajuće škole i prosvetne organizacije. Godine 1941. okupacijom grada počelo je zlostavljanje stanovništva. 2 Vojna uprava grada je zahtevala od Srba i Jevreja da dokažu da su pre 31. oktobra 1918. stanovali u Novom Sadu, te je trebalo dokazivati i mesto stanovanja predaka. Svi koji nisu mogli podneti tražene dokaze, smatrani su doseljenicima, odnosno kolonistima, i njihova dalja sudbina zavisila je od vojnih komandanata. Jevrejsko stanovništvo muškog pola dobilo je pozive da se jave na prinudni rad. Većina pozvanih upućeni su u okupiranu Ukrajinu, odakle se vratilo svega jedanaest osoba. Okupatorske vlasti su posle većih priprema započele raciju u Šajkaškoj, januara 1942. Aktivnost manje partizanske jedinice u okolini Žablja bila je povod za intenzivnu odmazdu i genocid. Tokom tzv. racije u Šajkaškoj doneta je odluka da se racija proširi i na Novi Sad. Grad je podeljen je tri dela i racija je počela 21. januara 1942. Tog i sledećeg dana bilo je samo pojedinačnog ubijanja. Posle iscenirane «borbe» sa «ustanicima» na trgu kod bivše Banske palate, gde su uz veliku pucnjavu «ranjeni» neki žandarmi u noći 22/23. januara, 23. januara u 9 sati započeta je racija, ljudi su ubijani bez razloga i milosti, na ulicama, dvorištima u stanovima. Na dunavskom kupalištu «Štrand» bilo je najveće stratište. Na temperaturi oko minus 30 stepeni C ljudi su stajali u redovima po četvoro, skidana im je odeća i goli su terani na daske položene na led Dunava. Mineri su eksplozivom napravili otvor na ledu i streljane žrtve padale su u vodu, a vojnici su ih još gurali pod led. Ubijanje je obustavljeno oko 16 sati. Ubijeno je preko 800 Jevreja, mladih, starih, dece, bolesnih. Jedan broj članova zajednice, rezervni oficiri i vojnici, nalazili su se u ratnom zarobljeništvu u Nemačkoj, gde ih je štitila Ženevska konvencija, pa su se tako nalazili u relativnoj sigurnosti. Članovi omladinske organizacije «Hašomer Hacair» priključili su se otporu protiv okupatora. Već u prvom periodu okupacije u Novom Sadu i okolini započele su diverzantske akcije u kojima su aktivno učestvovali i jevrejski omladinci. Proređena i demoralisana jevrejska zajednica u Novom Sadu je pod tim teškim okolnostima živela sve do 19. marta 1944. godine, kada su nemačke vojne snage okupirale Mađarsku i kada su nastupila još teža vremena za Jevreje Novog Sada. Donete su naredbe o nošenju žute zvezde, o zabrani putovanja Jevrejima u druga mesta, o sekvestriranju celokupne jevrejske imovine. Dana 26. aprila mađarske vlasti uz pomoć meštana, folksdojčera i nemačkih snaga bezbednosti (Gestapo i SS) započele su da hapse i odvode sve Jevreje u prostorije sinagoge u Novom Sadu. Odatle su transportovani za Suboticu, Bačku Topolu i Baju gde su bili sabirni logori. Iz sabirnih logora su u raznim vremenskim razmacima polazili transporti za logore uništenja, najviše u Aušvic, gde su novosadski Jevreji stizali od 1. maja do 28. juna 1944. godine. Od deportovanih 1900 novosadskih Jevreja nije se vratilo posle oslobođenja 1600. Za vreme Drugog svetskog rata ubijeno je, poginulo i umrlo u logorima 3020 novosadskih Jevreja, od 4350, koliko ih je pre rata živelo u gradu, odnosno 69,43 %. Nekoliko dana posle oslobođenja grada sastalo se oko dvadeset Jevreja sa namerom da obnove rad jevrejske zajednice. Prvi zadaci su bili prihvatanje povratnika iz progonstva, zaštita imovine deportovanih, snabdevanje povratnika hranom i odećom i zaštita interesa pripadnika jevrejske zajednice. Osnovana je i kuhinja za prehranu preživelih beskućnika, koja se održala zahvaljujući 3 nemaloj pomoći građanstva Novog Sada. Pored menze, otvorena je i ambulanta. Do 1948. u Novom Sadu je bilo oko 1000 Jevreja uključujući i one koji su se doselili u Novi Sad posle oslobođenja. Po osnivanju države Izrael svim Jevrejima koji su to želeli odobreno je da se isele u Izrael. Bilo je organizovano pet grupnih alija (useljenja u Izrael) od 1948. do 1952. godine a bilo je i pojedinačnih iseljenja. Tih godina se iz Novog Sada iselilo 654 Jevreja a broj članova Jevrejske opštine se smanjio na 300. Nažalost, tom prilikom su se morali odreći jugoslovenskog državljanstva i samim tim su, po ondašnjim zakonima, izgubili pravo vlasništva na svojim nekretninama. Tih godina je nacionalizovana i opštinska imovina i sem sinagoge, kapele i domarskog stana na Jevrejskom groblju te kancelarije i kluba Opštine sve ostale nepokretnosti su oduzete. Jevrejska opština, desetkovana brojčano a sada i materijalno nije više imala mogućnosti da se izdržava te je spala na donacije od jevrejskih organizacija u svetu i simboličnih članarina. Godine 1952. osvećen je spomenik žrtvama fašizma na Jevrejskom groblju, rad vajara Dejana Bešlića Godine 1957. je u Zemunu podignut spomenik za 350 žrtava novosadske racije sahranjenih na Jevrejskom groblju u Zemunu. a svake godine se 23. januara organizuju komemoracije u spomen nevinim žrtvama novosadske racije. Spomenik «Porodica» rad vajara Jovana Soldatovića je postavljen 1971. godine na Keju žrtava racije. Jevrejska opština danas ima oko 650 članova. Rukovodstva su se menjala i svako je dalo svoj doprinos razvoju zajednice. Najvažniji zadaci su nam očuvanje i razvoj jevrejskog identiteta i tradicije. U tom cilju Jevrejska opština organizuje niz aktivnosti na obrazovnom, kulturnom, verskom, humanitarnom, socijalnom i drugim poljima. U okviru opštine deluje jevrejski hor, folklorna grupa, klecmer grupa, dečiji, omladinski, sportski klub, organizuju se kursevi hebrejskog i stranih jezika, vredne knjige iz biblioteke su dostupne članstvu, redovno se održavaju predavanja, promocije knjiga, izložbe, muzičke večeri. Poseban naglasak je na obrazovnom radu, naročito sa mladima. Nastojimo da naši programi budu atraktivni i zanimljivi za mlađu generaciju. Važan je i rad sa starima, naročito preživelim Holokausta, bolesnima i socijalnim slučajevima. Tragično iskustvo iz Drugog svetskog rata nas obavezuje da se usprotivimo i reagujemo na sve pojave antisemitizma, rasizma, ksenofobije i ostalih vidova diskriminacije i povrede ljudskih prava i da poštujemo etničke, verske, kulturne karakteristike drugih. Sarađujemo sa drugim verskim, manjinskim i humanitarnim organizacijama kao i jevrejskim organizacijama u svetu. U toku je postupak restitucije nepravedno oduzete jevrejske imovine kako ne bi više zavisili od pomoći raznih donatora. Značajan zadatak je i sprečavanje daljeg propadanja kako Jevrejskog groblja u Novom Sadu tako i jevrejskih grobalja u okolnim manjim mestima u kojima više ne živi ni jedan Jevrejin, a koja su potpuno zapuštena, jer nema ko da se brine o njima. Jevreji su živeli i u manjim mestima u okolini Novog Sada ali nakon Drugog svetskog rata njih više nema. Ostala je samo uspomena – zgrade i groblja koja propadaju. Proslavili smo stogodišnjicu Sinagoge u Novom Sadu i uspeli smo da rekonstruišemo originalne lustere iz Sinagoge, napravili rampu za ulaz hendikepiranim licima i zaštitili zidove sinagoge od grafita. Sinagoga je zahvaljujući Gradu dobila sakralno osvetljenje. 4 Od svog osnivanja 1996. godine plesna grupa «Ma’ayan” svojim radom neguje i afirmiše jevrejsku muziku i kulturu. Kamerni mešoviti hor «Hašira» je osnovan 1993. godine sa namerom da nastavi tradiciju istoimenog hora, koji je delovao između dva svetska rata, negujući jevrejsku duhovnu i svetovnu muziku, kao i horsku muziku domaćih i stranih autora. Dečiji klub okuplja decu od 7 do 14 godina. U okviru Dečijeg kluba radi i Bebi klub koji okuplja decu od 3 do 7 godina a od nedavno i Tinejdž klub.
Škola šaha u klubu JONS
